Dziesięcina w Kościele apostolskim w świetle 1 Kor 9,1-18

ADAM GRZEŚKOWIAK
Dziesięcina w Kościele apostolskim
w świetle 1 Kor 9,1-18
1. List do Koryntian wpisuje się w zbiór szerszej korespondencji, którą Paweł prowadził z Koryntianami. Efez, z którego napisany został ten list, stanowił centrum dla działalności misyjnej w trzecim etapie misji apostoła. Był jednak także ośrodkiem, z którego Paweł prowadził pracę duszpasterską dla już istniejących wspólnot. Realizował ją zarówno poprzez listy, jak i krótkie odwiedziny w poszczególnych Kościołach1. Podczas pobytu w Efezie dochodziły apostoła głosy o różnych trudnościach, które trawiły gminę koryncką. W 1 Kor 5,9 wspomina o wcześniej pisanym już liście, w którym próbował wpłynąć na postępowanie w sprawach etyki seksualnej niektórych członków Kościoła w Koryncie. Ktoś przekazał bowiem Pawłowi, że niektórzy wierzący w Koryncie przejawiają postawy, które wśród chrześcijan nie powinny mieć już miejsca. W zagubionym liście Paweł próbował zachęcić adresatów do porzucenia towarzystwa ludzi, którzy żyją w nieczystości seksualnej, a są członkami Kościoła2.
Nie był to jednakże koniec problemów Koryntian. Napisanie kolejnego listu (1 Kor) było wypadkową dalszych problemów dotyczących tego Kościoła, o czym apostoł był informowany z różnych źródeł. W 1 Kor 1,11 wspomina o wizycie ludzi Chloe, którzy przybyli do niego z informacjami o podziałach, które trawią Kościół. Niedługo potem przybyła oficjalna delegacja Kościoła, w skład której wchodzili Stefanas, Fortunat i Achaik (16,17). Przedstawili oni Pawłowi liczne powstałe w ich Kościele problemy, które ponadto zostały opisane w skierowanym do apostoła liście (7,1). Problemy te dotyczyły m. in. podziałów w Kościele, kwestii etyki seksualnej, chrześcijańskiego życia rodzinnego, procesów między chrześcijanami oraz spraw związanych z funkcjonowaniem Kościoła. Rozdział 15. wskazuje także na problemy z teologią zmartwychwstania. W 1 Kor apostoł Paweł udziela więc odpowiedzi na szereg pytań i próbuje zaradzić problemom, z którymi borykała się koryncka wspólnota. Omówił w nim zarówno to, co tyczyło się informacji zasłyszanych od ludzi Chloe, jak i to, co zostało mu przekazane przez list, o czym też świadczą liczne frazy z 1 Kor3.
Perykopa 9,1-18, która stanowi przedmiot analiz niniejszego opracowania, wpisuje się w blok zagadnień, w których apostoł określa sposób funkcjonowania Kościoła w różnych
1 Zob. J. GNILKA, Paweł z Tarsu. Apostoł i świadek, Kraków 2001, s. 147.
2 1 Kor 5,9-10: :Egraya u`mi/n evn th/| evpistolh/| mh. sunanami,gnusqai po,rnoij( ouv pa,ntwj toi/j po,rnoij tou/ ko,smou tou,tou h' toi/j pleone,ktaij kai. a[rpaxin h' eivdwlola,traij( evpei. wvfei,lete a;ra evk tou/ ko,smou evxelqei/n – „Pisałem wam w liście, abyście się nie mieszali z wszetecznikami, jednakże nie z wszetecznikami tego świata, albo z chciwcami, grabieżcami, czy bałwochwalcami, bo inaczej musielibyście wyjść z tego świata”.
3 W przeszłości podejmowano nawet próby rekonstrukcji treści listu Koryntian do apostoła Pawła. Zob. G.G. FINDLAY, The Letter of the Corinthian Church to Saint Paul, [w:] First Epistle to the Corinthians (Expositor’s Greek Testament), London 1900, s. 401-407.
2 Adam Grześkowiak
jego aspektach. W 9. rozdziale listu Paweł dochodzi do miejsca, w którym dokonuje samoobrony swojego apostolatu, ukazanej w świetle jego postawy podczas długiego pobytu w Koryncie4. Pawłowa obrona, zanotowana w 1 Kor 9,1nn, krąży wokół tematu prawa do utrzymania przysługującego apostołom. Paweł ukazuje tu swą wolność i poświęcenie, rezygnację z przysługujących mu dóbr, by czasem nie stać się w jakimkolwiek stopniu czynnikiem blokującym rozwój Ewangelii. Jak sam stwierdza: „Myśmy jednak z tego prawa nie skorzystali, ale wszystko znosimy, aby żadnej przeszkody nie stawiać Ewangelii Chrystusa” (9,12b)5 oraz: „Tak więc nie zależąc od nikogo, stałem się niewolnikiem wszystkich, aby tym liczniejsi byli ci, których pozyskam” (9,19)6.
Perykopa 9,1-18 stanowi jedno z niewielu miejsc Nowego Testamentu, w którym ukazany został system finansowania pierwszych sług Ewangelii. Z fragmentu dość jasno wynika, że to, o czym pisze Paweł, stanowi normę praktyki pierwszego pokolenia chrześcijan. „Czyż nie mamy prawa skorzystać z jedzenia i picia? Czyż nie wolno nam brać z sobą żony chrześcijanki, podobnie jak to czynią pozostali apostołowie oraz bracia Pańscy i Kefas? (9,4-5)7. Rozważając owe prawa apostolatu Paweł dokonuje jednakże czegoś więcej niż wskazania praktyki Kościoła. Apostoł, dzięki zastosowaniu metod rabinicznego dowodzenia, wnioskowania w oparciu o tekst Pisma (Starego Testamentu), dokonuje teologicznego umocowania prawa, o którym mówi.
1. Struktura tekstu
W perykopie 1 Kor 9,1-18 wyodrębnić można kilka elementów strukturalnych, które na potrzebę niniejszego opracowania, ujęte zostaną w perspektywie retorycznej8.
4 Perykopa 8,1 – 11,1 jest na ogół opisywana jako jednostka tekstu, w której naczelny temat stanowi uczestnictwo członków Kościoła w Koryncie w sakralnych ucztach pogan. Zagadnienie to zostało poruszone przez apostoła w dwóch perykopach tego fragmentu, w rozdziałach 8,1-13 i 10,1 – 11,1. 1 Kor 9,1-27 koncentruje się jednak na prawie apostołów do utrzymania przez Kościół i zagadnienie mięsa ofiarnego, ani też uczestniczenie w ucztach kultowych, nie zostało w nim poruszone w ogóle. Temat uczestniczenia w kultowych ucztach pogan stanowi więc ramy, inkluzję, w której centrum zostało umieszczone zupełnie inne zagadnienie. Pomiędzy wszystkimi trzema perykopami 8,1 – 11,1 przewija się jednak wspólny wątek, który spina w klamrę całość Pawłowego pouczenia przekazanego Koryntianom w tych rozdziałach listu. Jest to zagadnienie troski o sumienie i nie gorszenie współbraci. J. Czerski wskazuje, iż ideą integrującą tekst jest korzystanie z wolności i rezygnacja z wolności, powodowana dobrem drugiego człowieka. Apostoł naucza, że wolność chrześcijanina ogranicza wzgląd na sumienie innych, którzy mogą się gorszyć. Traktuje o tym zagadnieniu, tak w kontekście uczestniczenia w ucztach kultów pogańskich, jak i w kontekście rezygnacji z prawa do utrzymania przez Kościoły, w których zwiastował Zmartwychwstałego Chrystusa. Zob. A.C. THISELTON, The First Epistle to the Corinthians (NIGTC), Grand Rapids 2000, s. 607nn; J. CZERSKI, Pierwszy List do Koryntian (Bibliotheca Biblica), Wrocław 2009, s. 425.
5 vAllV ouvk evcrhsa,meqa th/| evxousi,a| tau,th|( avlla. pa,nta ste,gomen( i[na mh, tina evgkoph.n dw/men tw/| euvaggeli,w| tou/ Cristou/Å
6 VEleu,qeroj ga.r w’n evk pa,ntwn pa/sin evmauto.n evdou,lwsa( i[na tou.j plei,onaj kerdh,sw\
7 Mh. ouvk e;comen evxousi,an fagei/n kai. piei/nÈ Mh. ouvk e;comen evxousi,an avdelfh.n gunai/ka peria,gein w`j kai. oi` loipoi. avpo,stoloi kai. oi` avdelfoi. tou/ kuri,ou kai. Khfa/jÈ
8 M. ROSIK (Pierwszy List do Koryntian [NKB VII], Częstochowa 2009, s. 293) wyodrębnia w tekście 1 Kor 9,1-27 pięć elementów:
1. Własna obrona (ww. 1-6),
2. Racje za przysługującym utrzymaniem (ww. 7-14),
3. Chełpienie się i nagroda (ww. 15-18),
Dziesięcina w Kościele apostolskim w świetle 1 Kor 9,1-18 3
1. Argumentacja prowadzona według stylu diatryby stoickiej (ww. 1-7):
1.1. Cztery wprowadzeniowe pytania retoryczne (w. 1)
1.2. Uzasadnienie apostolatu – zbudowanie Kościoła w Koryncie (w. 2)
1.3. Tekst wprowadzający do obrony (w. 3)
1.4. Sześć pytań retorycznych (ww. 4-7)
1.4.1. Trzy pytania dotyczące apostołów (w. 4-6)
1.4.2. Trzy pytania postawione na podstawie prawa pospolitego (w. 7)
2. Cezura pomiędzy argumentacją z prawa pospolitego i argumentacją z Pisma – przejście od stylu diatryby stoickiej do wnioskowania według metod rabinicznych (w. 8)
3. Argumentacja na podstawie Pisma (ww. 9-18):
3.1. Pierwszy argument skrypturystyczny z Pwt 25,4 (w. 9a)
3.1.1. Wnioskowanie rmwxw lq – qal wa-ḥomer (ww. 9b-11)
3.1.2. Rezygnacja apostoła z przysługującego mu prawa (w. 12)
3.2. Drugi argument skrypturystyczny – np. Kpł 27,30-32; Lb 18,8nn (w. 12)
3.2.1. Wnioskowanie dxa bwtkm ba !ynb – binjan ab mi-katub echad (w. 14)
3.2.2. Rezygnacja apostoła z przysługującego mu prawa (ww. 15-18)
Spojrzenie na schemat struktury tekstu 9,1-18 ukazuje, iż całość perykopy jest zbudowana według semickiego pararelizmu stychów – w równoległym układzie poszczególnych elementów, tj. w symetrii równoległej9. W pierwszej części tekstu wyodrębnić można dwa bloki pytań retorycznych, które separują ww. 2-3. W drugiej części tekstu, który w sposób wyraźny oddzielony jest od części pierwszej w w. 8, występują dwa bloki wnioskowania na podstawie tekstu Pisma (1. Pwt 25,4; 2. Z starotestamentowej zasady utrzymania kapłanów). Druga część tekstu, wnioskowanie z tekstu Tory, także zbudowana jest jako pararelizm równoległy, według schematu: A, B, C – A’, B’, C’, tekst Pisma – zabieg egzegetyczny – postawa Pawła.
2. Metody egzegezy rabinicznej stosowane w 1 Kor 9,1-18
Apostoł Paweł, zanim stał się największym z apostołów Jezusa Chrystusa, odebrał staranne rabinackie wykształcenie u jednego z najwybitniejszych rabinów I w., rabbana Ga-maliela I, zwanego Starszym. Choć nie istnieją żadne dokumenty historyczne ukazujące, iż Gamaliela włączyć należy w grono uczniów rabbiego Hillela, Domu Hillela, z całą pewnością można stwierdzić, że rabinacka hermeneutyka I w. n.e. funkcjonowała według reguł skodyfikowanych w hermeneutycznym systemie stworzonym przez Hillela, którego to
4. Być wszystkim dla wszystkich (ww. 19-23),
5. Dyscyplina i wymagania (ww. 24-27).
9 Zob. np. R. MEYNET, Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej (MT 30), Kraków 2001; J. SZLAGA, Hermeneutyka biblijna, [w:] Wstęp ogólny do Pisma Świętego, red. J. SZLAGA, Poznań – Warszawa 1986, s. 202.
4 Adam Grześkowiak
Gamaliel był wnukiem10. Apostoł Paweł znał więc i wykorzystywał reguły hermeneutyczne, którymi posługiwał się ówczesny judaizm faryzejski. Warsztat egzegetyczny, który odebrał w szkole Gamaliela, wykorzystywał więc tak w głoszeniu Chrystusa, jak i w nauczaniu pierwszych wspólnot chrześcijańskich11.
Siedem twdm – midot Hillela opiera się na logice i można je podzielić na dwie główne kategorie12. Pierwsza z nich to zasady, które polegają na objaśnieniu kwestii prawnej przy pomocy analogii z innego orzeczenia prawnego (reguły 1 – 4 i 6). W grupie drugiej (reguły 5 i 7) objaśnienie danego prawa dokonuje się przy wykorzystaniu informacji zawartych w samym tekście i jego najbliższym kontekście13. Wprowadzenie logicznej metodologii i usystematyzowanie metod egzegezy przez Hillela było podyktowane konkretnymi potrzebami i posiadało niezwykle ważne znaczenie dla judaizmu jego czasów. W tyglu zmian, dobie panhellenizmu i romanizacji Izraela, naród żydowski był zmuszony do relektury Tory i aktualizowania halachy z niego wynikającej. Był to niewątpliwie pierwszoplanowy i znaczący punkt, dla którego Hillel stworzył logiczny i usystematyzowany system interpretacji.
Myśl hermeneutyczna faryzeuszy przed Hillelem była także ideologiczna – zasadzona na idei wybraństwa. Wprowadzając logiczną hermeneutykę Pisma Hillel podjął próbę przekroczenia fundamentalnej antytezy, pomiędzy prawem mędrców, autorytetem tradycji i prawem racjonalnym, logicznym14. Dzięki zastosowaniu hermeneutyki, nauki starszych zostały osadzone w Piśmie, jak również stały się logiczne. Hillel wprowadził bowiem w hermeneutyce żydowskiej kryterium metodologiczne weryfikujące interpretację. Tak więc przez wprowadzenie systemu hermeneutycznego w rabiniczne prawoznawstwo dokonał dwóch istotnych rzeczy: 1. Stworzył bazę dla w rozwoju prawodawstwa, uporządkowane-go i nielimitowanego; 2. Podjął próbę zniwelowania przepaści leżącej pomiędzy faryzeuszami i saduceuszami, jeśli chodzi o ich stosunek do Tory ustnej15. Hillel umocował bo-wiem tradycję ojców w Piśmie, przez co zwiększył jej autorytet.
10 Zob. np. S. ZEITLIN, Hillel and the Hermeneutic Rules, JQR.MS 54 (1963-1964), s. 161nn; H. STRACK – G. STEMBERGER, Introduction to the Talmud and Midrash, Minneapolis 21992, s. 17nn; W.S. TOWNER, Hermeneutical Systems of Hillel and the Tannaim: A Fresh Look, HUCA 53 (1983), s. 101-135.
11 Zob. np. W. RAKOCY, Elementy argumentacji rabinackiej w Rz 9,6-29, CT 63/3 (1993), s. 97-102; P. BASTA, Paul and the gezerah shawah: A Judaic Method in the Service of Justification by Faith, [w:] Paul’s Jewish Matrix (BD 2), red. T.G. CASEY – J. TAYLOR, Roma 2011, s. 123-165.
12
[ay z qrp !yrdhns atpswt]
ba !yynbw hwX hrzgw rmwxw lq hrytb ynb ynqz ynb ynpl !qzh llyh Xrd ~yrbd h[bX
acwykw llkw jrpw jrpw llkw ~ybwtk ynXw ba !ynbw dxa bwtkw
hrytb ynqz ynpl !qzh llh XrdX twdm [bX wla wnyyn[m dmlh rbdw rxa ~wqmm wb
„Siedem zasad interpretacji przedstawił Hillel Starszy przed starszymi z Batyry: [1.] argument a fortiori, [2.] analogia wyrażenia, [3.] uogólnienie na podstawie jednego przykładu, [4.] uogólnienie na podstawie dwóch przykładów, [5.] ogólne i szczegółowe terminy, [6.] analogia wyprowadzana z innego fragmentu i [7.] konkluzja wyprowadzana z kontekstu. Te siedem zasad przedstawił Hillel Starszy przed starszymi z Batyry” (t. Sanh. 7,11).
13 Zob. M. ROSIK – I. RAPOPORT, Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego (Bibliotheca Biblica), Wrocław 2009, s. 184.
14 Zob. D. DAUBE, Rabbinic Methods of Interpretation and Hellenistic Rhetoric, HUCA 22 (1949), s. 246.
15 Tamże, s. 245n.
Dziesięcina w Kościele apostolskim w świetle 1 Kor 9,1-18 5
Apostoł Paweł, jako młody i gorliwy adept faryzeizmu (zob. Dz 22,3; 23,6; 26,5; Flp 3,5), zapoznawał się między innymi z regułami, według których rabini tworzyli halachę, dostosowując nauki Tory do ówczesnych warunków bytowania. Wiele miejsc Corpus Paulinum jest odwzorowaniem rabinicznego sposobu wnioskowania, głównie w oparciu o metody Hillela. Do najczęściej stosowanych można z pewnością zaliczyć wnioskowanie rmwxw lq – qal wa-ḥomer, od mniejszego do większego (a minori ad maius)16.
W perykopie 1 Kor 9,1-18 apostoł Paweł argumentuje w oparciu o dwie metody corpus hermeneuticum Hillela.
2.1. Qal wa-ḥomer (rmwxw lq)
Pierwszy argument skrypturystyczny jest rozważany przez Pawła według klucza rmwxw lq – qal wa-ḥomer (pierwsza zasada Hillela). Jeśli dana zasada może być zastosowana względem kwestii o mniejszym znaczeniu, to według rmwxw lq – qal wa-ḥomer może być zastosowana także względem kwestii trudniejszej, o większym znaczeniu. Prosty schemat reguły rmwxw lq – qal wa-ḥomer wygląda następująco: jeśli A, prawo decyzyjne znane jako mało rygorystyczne, nakazuje Y, to jest to oczywiste, że B, prawo decyzyjne znane jako bardziej rygorystyczne, nakaże Y17.
Przykładem zastosowania rmwxw lq – qal wa-ḥomer w literaturze rabinicznej może być chociażby fragment z Mekilta de Rabbi Ismael18. W fragmencie Mek. Pisḥa, 9,48-52, przedstawiającym dyskusję względem zakazu pracy w pierwszy i ostatni dzień święta Paschy (Wj 12,16), wprowadzono tego typu argumentację. „To może być wnioskowane przez zastosowanie metody rmwxw lq – qal wa-ḥomer: «Jeśli w święto, względem którego Prawo nie wypowiada się w sposób rygorystyczny, jesteś ostrzeżony przeciwko pracy two-jego współbliźniego – Żyda, tak jak przeciwko swojej własnej pracy, to jest to logiczne, aby wnioskować, że w Szabat, względem którego Prawo wypowiada się bardziej rygory-stycznie, jesteś wyraźnie ostrzeżony przeciwko pracy twojego współbliźniego – Żyda, tak jak przeciwko swojej własnej pracy»” (Mek. Pisḥa, 9,48-52)19.
C. Dohmen i G. Stemberger, omawiając hermeneutykę Hillela, jako przykład zastoso-wania rmwxw lq – qal wa-ḥomer przytaczają fragment m. Sanh. 46a. W tymże fragmencie traktatu Sanhedrin przedstawiony został obowiązek grzebania człowieka w dniu jego śmierci. Proces wnioskowania rmwxw lq – qal wa-ḥomer oparty został o fragment z Pwt 21,22-23: „A jeśli ktoś popełni grzech, pociągający za sobą wyrok śmierci, i poniesie śmierć, i ty powiesisz go na drzewie, to nie mogą jego zwłoki pozostać na drzewie przez noc, ale mają być pochowane tego samego dnia, gdyż ten który wisi, jest przeklęty przez Boga”20. „«Ponieważ powieszony jest przekleństwem Bożym». Rabbi Meir wyjaśnia te
16 Stosowanie tej zasady widoczne jest w wielu miejscach Corpus Paulinum, czego przykładem może być chociażby znana Pawłowa typologia Adam – Chrystus z Rz 5,12-21. Zob. np. C. MAURER, Der Schluß ‘a minore ad maius’ als Element paulinischer Theologie, ThLZ 85 (1960), s. 149-152; H. MÜLLER, Der rabbinische Qal-Wachomer-Schluß in paulinischer Typologie, ZNW 58 (1967), s. 73-92.
17 Zob. L. JACOBS, Studies in Talmudic Logic and Methodology, London 1961, s. 3-8.
18 Mekilta de Rabbi Ismael jest najprawdopodobniej najstarszym komentarzem rabinicznym, w którym zawarta została halacha i komentarz do 12 rozdziałów Księgi Wyjścia. Zawiera dziewięć traktatów podzielonych na 82 perykopy. Ostateczna redakcja tekstu nastąpiła najprawdopodobniej w drugiej połowie III w. Zob. S. MĘDALA, Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej (BZ.TNT I), Kraków 1994, s. 376.
19 Zob. Mekilta de-Rabbi Ishmael, t. I, red. J.Z. LAUTERBACH, Philadelphia 1949, s. 71-72.
20
6 Adam Grześkowiak
słowa tak, że Bóg martwi się o zmarłego i powiada; moja głowa ciąży mi. Jeżeli już Bóg martwi się o przelaną krew niegodziwca, o ileż bardziej o krew sprawiedliwego; a i nie tylko to: Każdy, kto pozwala, by jego zmarły leżał przez noc, wykracza przeciwko przyka-zaniu”21. Zastosowanie rmwxw lq – qal wa-ḥomer prowadzi do wniosku i uzasadnia konieczność grzebania zmarłego jeszcze tego samego dnia, gdyż skoro Tora nakazuje to czy-nić względem niegodziwca, względem osoby powieszonej, to tym bardziej należy to czy-nić względem ludzi sprawiedliwych22.
2.2. Binjan ab mi-katub echad (dxa bwtkm ba !ynb)
Drugi wątek prawny Starego Testamentu służy jako podstawa dla dxa bwtkm ba !ynb – binjan ab mi-katub echad – stworzenia ogólnej zasady na podstawie jednego wersetu biblijnego lub zasady biblijnej23. Zatem zgodnie z tą regułą, teksty, które zostały zastosowane do przypadków, o których kategorycznie w nich nie wspomniano, pomimo że zajmu-ją się one sytuacjami podobnej natury, służą za podstawę dla wyprowadzenia wniosku ogólnego24. Jest to więc metoda, która oparta została na wnioskowaniu z analogii25. Rabin Icchak Rapoport wskazuje, iż metoda polegająca na tworzeniu ogólnej zasady na podstawie jednego wersetu może być stosowana na dwa sposoby. Pierwszy sposób to wnioskowanie wyprowadzane ze specyficznych przykładów, zamienionych następnie w regułę o charakterze ogólnym, mającą zastosowanie dla całej kategorii faktów. Drugi sposób, czy
`#[e-l[; Atao t’ylit’w> tm’Whw> tw<m”-jP;v.mi aj.xe vyaib. hy<h.yI-ykiw>
aWhh; ~AYB; WNr<B.q.Ti rAbq'-yKi #[eh'-l[; Atl’b.nI !ylit'-al{
rv,a] ^êt.m’d>a;-ta, aMej;t. al{w> yWlT' ~yhil{a/ tl;l.qi-yKi
`hl’x]n: ^l. !tEnO ^yh,l{a/ hw”hy>
21
[hnXm wm @d yXX qrp !yrdhns]
y[wrzm yna lk yXarm yna lq trmwa !wXlh hm r[jcm ~daX !mzb ryam ybr rma
$pXnX ~yqydc lX !md l[ rmwxw lq ~y[Xr lX !md l[ yna r[jcm bwtkh rma $k ~a
wl aybhl wdwbkl wnylh hX[t alb wyl[ rbw[ wtm ta !ylmh lk ala dblb wz alw
~hytwba twrbqb ~twa !yrbwq wyh alw wyl[ rbw[ wnya !ykyrbtw !wra
!yqnxblw !ygrhnl daw !yprXnlw !ylqsnl dxa !yd tybl !ynqtm wyh twrwbq ytX ala
22 Zob. C. DOHMEN – G. STEMBERGER, Hermeneutyka Biblii żydowskiej i Starego Testamentu, Kraków 2008, s. 108.
Analogiczny model wnioskowania rmwxw lq – qal wa-ḥomer pojawia się w Rz 5,6-10, w którym apostoł Paweł, reasumując szeroki fragment Rz 1,18 – 5,5, dotyczący zagadnienia stanu grzechu i śmierci oraz skontrastowanego z nim usprawiedliwienia z wiary w Chrystusa, przedstawia argumentację rmwxw lq – qal wa-ḥomer opartą na wnioskowaniu, iż skoro Bóg okazał miłość względem człowieka znajdującego się w opozycji i wrogości względem Boga, to tym bardziej okuje łaskę i zbawia tych, którzy przyjęli Chrystusa i uczynili go swoim Panem.
23 Zob. M. ROSIK – I. RAPOPORT, Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej…, dz. cyt., s. 183.
24 Zdaniem A. Schwartza metoda ba !ynb – binjan ab jest regułą powstałą w rozwoju wcześniejszej hwwX hrzg – gezera szawa. Zob. A. SCHWARTZ, Die Hermeneutische Analogie in der Talmudischen Literatur, Vienna 1897, s. 65; za: D.I. BREWER, Techniques and Assumptions in Jewish Exegesis before 70 CE (TSAJ 30), Tübingen 1992, s. 19.
25 Zob. S.H. HORN, Jewish Interpretation in the Apostolic Age, [w:] A Symposium On Biblical Hermeneutics, red. G.M. HYDE, Washington 1974, s. 21.
Dziesięcina w Kościele apostolskim w świetle 1 Kor 9,1-18 7
też drugi rodzaj tworzenia zasady ogólnej na podstawie jednego prawa, polega na rozsze-rzeniu praw dotyczących specyficznie jednego zespołu faktów na inne fakty26.
Przykładem stworzenia zasady ogólnej na podstawie jednego przykładu specyficznego może być halacha z m. Mak. 7a-b, zbudowana na podstawie Pwt 19,5n. W fragmencie tym, pomiędzy kilkoma kwestiami omówionymi w niniejszym rozdziale, pojawia się sytuacja, w której orzeka się na temat postępowania w przypadku, gdy ktoś podczas ścinania drzew w lesie nieumyślnie spowoduje śmierć swojego bliźniego. „Jeśli na przykład poszedł z drugim do lasu ścinać drzewo, uchwycił ręką siekierę, by ciąć w drzewo, żelazo zaś odpa-dło od drzewca i trafiło śmiertelnie bliźniego – taki może schronić się do jednego z tych miast, by ratować swe życie, aby ściągający mściciel krwi wzburzony gniewem nie dosię-gnął go ze względu na zbyt daleką drogę i życia go nie pozbawił, gdyż ten nie jest winien śmierci, bo nie żywił zastarzałej nienawiści do zmarłego”27. W rozdziale tym ujęto obo-wiązek ustanowienia miast ucieczki (schronienia), w których miano dokonywać sądowego rozstrzygnięcia w różnych sytuacjach, które wiązały się z prawem odwetu. Na podstawie Pwt 19,5n rabini wyjaśniali, że ten rodzaj rozstrzygnięcia może być zastosowany wzglę-dem jakiejkolwiek sprawy, w której dojdzie do nieumyślnego spowodowania śmierci. Ha-lacha dotycząca tego problemu zawarta została w m. Mak. 7a-b: „Następni pójdą na wy-gnanie: ten, kto zabił człowieka nieumyślnie. Jeśli [na przykład] podczas wtaczania kłody (walca)28 [na dach] spadła ona i zabiła kogoś, lub kiedy podczas opuszczania beczki spadła ona i zabiła kogoś, lub kiedy schodzący po drabinie spadł na kogoś i zabił go, pójdzie na wygnanie”29.
Inny przykład wnioskowania z jednego szczegółowego orzeczenia prawnego stanowi uogólnienie uregulowań dotyczących świadków. Jest to klasyczna ilustracja przytaczana w większości opracowań tematu30. Zastosowanie metody pojawia się w gemarycznej tradycji dotyczącej dyskusji nad Pwt 19,15: „Nie przyjmie się zeznania jednego świadka przeciwko nikomu, w żadnym przestępstwie i w żadnej zbrodni. Lecz każda popełniona zbrodnia musi być potwierdzona zeznaniem dwu lub trzech świadków”31. Na podstawie przytoczonego
26 Zob. M. ROSIK – I. RAPOPORT, Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej…, dz. cyt., s. 189.
27
!z<r>G:b; Ady” hx’D>nIw> ~yci[e bjox.l; r[;Y:b; Wh[erE-ta, aboy” rv,a]w:
`yx’w” hL,aeh'-~yrI[’h, tx;a;-la, sWny” aWh tmew” Wh[erE-ta, ac’m’W #[eh'-!mi lz<r>B;h; lv;n”w> #[eh' trok.li
AgyFihiw> Abb’l. ~x;yE-yKi x:ceroh' yrEx]a; ~D”h; laeGO @Dor>yI-!P,
`~Avl.vi lAmT.mi Al aWh anEfo al{ yKi tw<m'-jP;v.mi !yae Alw> vp,n” WhK’hiw> %r<D<h; hB,r>yI-yKi
28 Dachy domów w starożytnym Izraelu były płaskie, dlatego też by zabezpieczyć pomieszczenia przed zalaniem, powierzchnia dachu była tynkowana. Wyrównanie poziomu powierzchni dachu wykonywane było przy pomocy długiej kłody, bali lub płaskiego kamienia, do którego przytwierdzano długie ramię umożliwiające przesuwanie narzędzia w przód i w tył.
29
[hnXm a z @d ynX qrp twkm]
hyh wtgrhw wyl[ hlpnw hlb[mb lg[m hyh hbbXb Xpn grwhh !ylwgh !h wla
hlwg hz yrh wghw wyl[ lpnw ~lwsb drwy hyh wtgrhw wyl[ hlpnw tybxb lXlXm
30 Zob. M. ROSIK – I. RAPOPORT, Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej…, dz. cyt., s. 183; H. STRACK – G. STEMBERGER, Introduction to the Talmud and Midrash, dz. cyt., s. 19; C. DOHMEN – G. STEMBERGER, Hermeneutyka Biblii żydowskiej…, dz. cyt., s. 110.
31
aj.xe-lk’B taJ’x;-lk’l.W !wO['-lk’l. vyaiB. dx’a, d[e ~Wqy”-al{
`rb”D” ~Wqy” ~ydI[e-hv’l{v. yPi-l[; Aa ~ydI[e ynEv. yPi-l[;. aj’x/y< rv<a]
8 Adam Grześkowiak
wersetu w b. Sota 2b stwierdza się: „W Torze, odnośnie wyżej wspomnianych słów, napi-sane jest: «jeden świadek» – dlaczego Tora nie opuszcza słowa jeden (dxa – eḥād), prze-cież znaczenie wersetu nie uległoby zmianie. Znaczy to, że za każdym razem, gdy w Torze pojawia się słowo świadek, oznacza to dwóch świadków, chyba że napisane jest jeden świadek (dxa – eḥād), wtedy słowa te należy rozumieć literalnie”32.
Ilustracją dla tworzenia zasady ogólnej na podstawie jednej kategorii praw, może być natomiast fragment dotyczący orzeczeń związanych z obchodami święta Paschy. W Wj 12,16 zawarta została informacja, iż: „Pierwszego dnia – podobnie zresztą jak i siódmego – zbierzecie się na świętym zgromadzeniu. Powstrzymacie się w te dni od wszelkiej pracy. Tylko to, co konieczne do jedzenia, będziecie mogli sobie przygotować”33. Z zasad doty-czących sposobu obchodów Paschy tradycja talmudyczna kreuje zasadę ogólną, która od-nosi się do wszystkich innych świąt i obowiązujących w trakcie ich trwania zakazów i nakazów, jak ten, który w Wj 12,16 odnosi się do przygotowania pożywienia34.
2.3. Równoczesne stosowanie wielu metod egzegetycznych
Szkicując metodologiczne tło Pawłowego sposobu wnioskowania, według zasad skody-fikowanych przez Hillela, uwagę zwrócić należy także na fakt, iż rabiniczne dowodzenie bardzo często nie ograniczało się do poprowadzeniu wnioskowania w oparciu o wyłącznie jedną regułę interpretacji. Bardzo często rabini stosowali kilka metod względem jednego zagadnienia, by tym mocniej osadzić swoją halachę w tekście Tory. Zastosowanie przez Pawła w 1 Kor 9,1-18 dwóch odrębnych metod dowodzenia względem jednego tematu, jest zatem zgodne z sposobem stosowania metod przez innych rabinów. Literatura rabi-niczna dostarcza wiele tego typu przykładów.
W fragmencie j. Kil. 31c zawarta została dyskusja rabinów dotycząca roku szabatowego (Kpł 25,2nn), tego co jest faktycznie zakazane i karalne w kontekście tego prawa.
„Co jest uzasadnieniem dla rabbiego Leazara? «I kraj powinien zachować spoczynek szabatu ze względu na Pana» (Kpł 25,2) to jest wypowiedź ogólna; «nie będziesz obsiewał twojego pola nie będziesz przycinał twojej winnicy» (Kpł 25,4) to jest wypowiedź szcze-gółowa. Sianie i przycinanie były już zawarte w ogólnej wypowiedzi [na temat spoczynku roku szabatowego]. Dlaczego zajęto się nimi wyjątkowo dokładnie? Aby dostrzec w nich analogię i powiedzieć ci: dla siania i przycinania wspólne jest, że są pracami agrarnymi. Każda praca na roli równa się z nimi [zatem orka jest także zabroniona]. Rabbi Jochanan natomiast rozumie to tak: [sianie i przycinanie] są dwiema różnymi sprawami; te dwie sprawy wyjęto z pojęcia ogólnego, oddzielono je od siebie (tzn.: kto sieje i przycina, ma być ukarany za dwa odrębne wykroczenia)”35.
32
[armg b b @d !wXar qrp hjws]
~wqm lk ba hnb hz dxa l”t hm dxa awhX [dwy ynya Xyab d[ ~wqy al rmanX [mXmm
dx ala hb tyl yrt anbxr rmaw dxa bwtkh $l jwrpyX d[ ~ynX !ak yrh d[ rmanX
33
hk’al’m.-lK' ~k,l' hy<h.yI vd<qo-ar”q.mi y[iybiV.h; ~AYb;W vd<qo-ar”q.mi !AvarIh' ~AYb;W
`~k,l' hf,[’yE ADb;l. aWh vp,n<-lk’l. lkea’yE rv,a] %a; ~h,êb' hf,[’yE-al{
34 Zob. M. ROSIK – I. RAPOPORT, Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej…, dz. cyt., s. 190.
35
[armg a zl @d h qrp ~yyalk]
$mrkw [rzt al $dX llk 'hl tbX #rah htbXw (hk arqyw) rz[l ybrd ~[j hm
Dziesięcina w Kościele apostolskim w świetle 1 Kor 9,1-18 9
W fragmencie tym Leazar w pierwszym rzędzie wnioskuje na podstawie llkw jrpw jrpw llk – kelal u-ferat u-ferat u-kelal – ogólne i szczegółowe, szczegółowe i ogólne (5. zasada Hillela). Metoda ta polega na wyprowadzeniu wniosku poprzez zasadę ogólną (llk – kelal) ograniczoną uszczegółowieniem (jrp – ferat) lub w procesie odwrotnym, od szczegółu do ogółu (llkw jrp – ferat u-kelal)36. Jednakże ten sam fragment ukazuje jesz-cze jedną metodę wnioskowania, mianowicie mybwtk ynXm ba !ynb – binjan ab mi-schne ketubim – stworzenie zasady ogólnej na podstawie dwóch lub więcej miejsc biblijnych (4. zasada Hillela). Zastosowanie tej metody pojawia się w drugiej części tekstu, gdzie odpo-wiada na pytanie, „dlaczego zajęto się nimi wyjątkowo dokładnie?”. Na podstawie zakazu siewu i przycinania (wniosek z dwóch praw) wnioskuje przez analogię (Xyqhl), że zakaz obejmuje wszelkie prace agrarne, nie tylko dwie wymienione w Prawie.
Fragment ten wskazuje zatem, że dla rozpatrzenia danej kwestii natury prawnej rabini posługiwali się równolegle kilkoma metodami. Inny przykład znajduje się np. w dyskusji Hillela ze starszymi Batyry, dotyczącej składania ofiary paschalnej w dniu Szabatu (zob. j. Pes. 33a)37.
[rz hm $l rmwlw !hyla Xyqhl wacy hmlw wyh llkb rmzhw [rzh jrp rwmzt al
!lyabw #rab hdbw[ awhX rbd lk @a !lyabw #rab hdwb[ !hX dxwym rmzw
!yqlwx wnya llkh !m wacy ~yrbd ynXw !h ~yrbd ynX !nxwy ybr hl db[ hm
36 Zob. M. ROSIK – I. RAPOPORT, Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej…, dz. cyt., s. 184; J. BONSIRVEN, Exégèse rabbinique et exégèse paulinienne (Bibliothèque de Théolgie Historique), Paris 1939, s. 110n.
37 Ten fragment Talmudu przedstawia sposób, w jaki Hillel doszedł do pozycji Księcia (Nasi): „Ta Halacha była nieznana starszyźnie z Batyry. Pewnego razu czternasty przypadł na Szabat i nie wiedzieli, czy ofiara paschalna znosi Szabat, czy nie. Powiedziano: Jest tutaj pewien Babilończyk, Hillel jest mu na imię; służył Szemaji oraz Awtalionowi i wie, czy Pascha znosi Szabat czy nie. Być może zna odpowiedź. Pozwolili mu przybyć i zapytali go: Słyszałeś zapewne, czy czternasty (Nisan), który przypada na Szabat, znosi go, czy nie? Odpowiedział im: Czyż jedna jedyna w roku Pascha znosi Szabat? […] Zaczął im wyjaśniać z analogii, wnioskowania tego z tego, co łatwiejsze, tego co trudniejsze (rmwxw lq – qal wa-ḥomer – 1. zasada) oraz z konkluzji analogii. Z analogii: Tamid i Pesach są ofiarami ogółu. Jak codzienna ofiara jako ofiara ogółu znosi Szabat, tak również Pascha jako ofiara ogółu znosi Szabat. Z wnioskowania z tego, co łatwiejsze, tego, co jest trudniejsze: Jeżeli już codzienna ofiara, której zaniedbanie jest zagrożone karą unicestwienia, znosi Szabat, Pascha, której zaniedbanie jest zagrożone karą unicestwienia, znosi Szabat o wiele bardziej. Z konkluzji analogii (hwwX hrzg – gezera szawa – 2. zasada): o codziennej ofierze powiedziane jest «w określonym czasie» (Lb 28,2), a o Passze powiedziane jest «w określonym czasie» (Lb 9,2). Jak codzienna ofiara, o której powiedziano «w określonym czasie», znosi Szabat, tak samo także Pascha, o której również powiedziano «w określonym czasie», znosi Szabat. Odpowiedzieli: Czyż nie rzekliśmy – czegóż należy spodziewać się po Babilończyku? Przeciwko analogii, którą przedłożyłeś, istnieje jedna obiekcja. To, co powiedziałeś o codziennej ofierze, która jest dokładnie ustalona, chcesz powiedzieć o Passze, która nie jest dokładnie ustalona? Jest zastrzeżenie również przeciwko twojemu wnioskowaniu z tego, co łatwiejsze, tego, co jest trudniejsze. Codzienna ofiara jest czymś niezwykle świętym i nie możesz przenosić tego na Paschę, która jest jedynie święta w lekkim stopniu. A co do konkluzji analogii, którą wyciągnąłeś: nikomu nie wolno wyciągać konkluzji analogii z tego, co jest specyficzne. […] A on siadł i wyłuszczał im cały dzień, jednak nie przyjmowali od niego tego, aż do kiedy powiedział im: Niech spadnie na mnie (nieszczęście, jeżeli się to nie zgadza): Tak usłyszałem od Szemaja i Awtaliona. Kiedy to od niego usłyszeli, wstali i obwołali go księciem nad sobą”
Zdaniem Christopha Dohmena i Güntera Stembergera wypowiedzi z j. Pes. 33a nie należy traktować jako tekstu posiadającego wartość historyczną. Już sam punkt wyjścia, tj. problem nałożenia się dwóch świąt żydowskich, musiał być rozwiązany już wcześniej. Zob. C. DOHMEN – G. STEMBERGER, Hermeneutyka Biblii żydowskiej…, dz. cyt., s. 107.
10 Adam Grześkowiak
3. Egzegeza 1 Kor 9,1-18 w kluczu hermeneutyki rabinicznej
Zgodnie z tematem niniejszego opracowania, przedmiot koncentracji w tekście 1 Kor 9,1-18 stanowi zagadnienie dziesięciny w Kościele apostolskim. Chcielibyśmy jednak ukazać to zagadnienie w świetle zastosowania metod egzegezy rabinicznej. Były to bo-wiem schematy myślowe, według których wykładał apostoł Paweł. Jednakże, jak wskaza-no już w schemacie struktury tekstu, Pawłowa argumentacja skierowana przeciwko ko-rynckim oponentom prowadzona jest nie tylko według metodologii rabinicznej, ale także zgodnie z kanonami diatryby stosowanej głównie przez cyników i stoików38. W pierwszej części perykopy wzorce retoryczne nie są zatem semickie, ale greckie.
W w. 3. apostoł Paweł podejmuje obronę swego apostolstwa: „Moja obrona przeciwko tym, którzy mnie oskarżają, jest taka”. Od w. 4, podobnie jak w wielu innych miejscach Corpus Paulinum (np. Ga 3,1nn; ), swą argumentację rozpoczyna od serii retorycznych pytań39: 1. „Czy nie wolno nam jeść i pić?” (w. 4); 2. „Czy nie wolno nam zabierać z sobą żony chrześcijanki […]?” (w. 5a); 3. „Czy […] nie mamy prawa nie pracować?” (w. 6). Po tej serii pytań przechodzi do argumentu opartego na prawie pospolitym. 1. „Kto kiedy pełni służbę żołnierską własnym kosztem?” (w. 7a); 2. „Kto zakłada winnicę, a owocu jej nie spożywa?” (w. 7b); 3. „Kto pasie trzodę, a mleka od trzody nie spożywa?” (w. 7c). Wiersz 8. stanowi cezurę pomiędzy argumentacją z prawa naturalnego i argumentacją z Pisma. „Czy to tylko ludzkie mówienie? Czy i Prawo tego nie mówi?”. Od tego miejsca Paweł argumentuje z wykorzystaniem egzegetycznego warsztatu, który odebrał „u stóp Gamalie-la” (Dz 22,3).
Pierwszy z tekstów będących bazą dla egzegezy Pawłowej jest oryginalnie osadzony w Pwt 25,4: „Nie zawiążesz pyska młócącemu wołowi”. W ww. 9-10 Paweł stwierdza: „Napi-sane jest właśnie w Prawie Mojżesza. Nie zawiążesz pyska wołowi młócącemu. Czyż o woły troszczy się Bóg, czy też powiedział to przede wszystkim ze względu na nas?”40.
Pierwszy z tekstów przytoczonych przez Pawła w 1 Kor 9,1nn jest oryginalnie osadzo-ny w Pwt 25,4: `AvydIB. rAv ~sox.t;-al{ – „Nie zawiążesz pyska młócącemu wołowi”. Frag-ment ten został wprowadzony z wyraźnym zaznaczeniem z jakiego zbioru Tanach pocho-dzi. Apostoł odwołuje się do tekstu Tory Mojżesza (tw/| Mwu?se,wj no,mw| ge,graptai\ – tō
38 Zob. Więcej na temat zastosowania diatryby przez apostoła Pawła zob. np. C. SONG, Reading Romans as a Diatribe (SBL 59), New York 2004, s. 6nn; S.K. STOWERS, The Diatribe and Paul’s Letter to the Romans (SBL.DS 57), Chicho 1981.
39 Jest to element typowy dla stoickiej diatryby.
40 VEn ga.r tw/| Mwu?se,wj no,mw| ge,graptai\ ouv khmw,seij bou/n avlow/ntaÅ mh. tw/n bow/n me,lei tw/| qew/| h' diV h`ma/j pa,ntwj le,geiÈ
Niektóre manuskrypty Nowego Testamentu (P46, א, A, B2, C, D1, Ψ, 33, 1881, tekst większości, Orygenes oraz Epifaniusz) posiadają lekcję ouv fimw,seij – nie nałożysz kagańca, zamiast ouv khmw,seij – nie zawiążesz [pyska], poświadczonej przez B*, D*, F, G i 1793. Pomimo faktu, iż kryteria zewnętrzne, tj. większa liczba świadectw, przemawia za opcją ouv fimw,seij, jednakże pozostawiamy tekst z zastosowaniem wariantu ouv khmw,seij. Kryterium wewnętrzne krytyki tekstu wydaje się brać tutaj przewagę nad zewnętrznym. Wydaje się, że lekcja ouv fimw,seij jest późniejsza i stanowi korekturę tekstu kopisty, dokonanej pod wpływem przekładu Septuaginty. Greckie tłumaczenie Pwt 25,4 oddaje bowiem hebrajski czasownik ~sx – hsm (~sox.t;-al{) – zawiązać, odgrodzić, przy pomocy czasownika fimo,w (fimoō) – nakładać kaganiec, zawiązywać pysk, zamykać usta (ouv fimw,seij bou/n avlow/nta). Wariant ten byłby zatem próbą ujednolicenia i dostosowania tekstu do standardu LXX. Możliwe także, że kopista wybrał tutaj wariant bardziej elegancki, nałożyć kaganiec zamiast zawiązywać [pysk]. Zob. B.M. METZGER, A Textual Commentary on the Greek New Testament, Stuttgart 21994, s. 492.
Dziesięcina w Kościele apostolskim w świetle 1 Kor 9,1-18 11
Mōuses nomō gegraptai!). Cytat: ouv khmw,seij bou/n avlow/nta – ou kēmōseis boun aloōnta w większości jest zgodny z tekstem Pwt 25,4 w wersji Septuaginty (LXX: ouv fimw,seij bou/n avlow/nta – ou fimōseis boun aloōnta). Jedyna różnica polega na zamianie czasownika fimo,w – fimoō terminem khmo,w – kēmoō. Jak wskazano jednak w krytyce tekstu, znaczna część świadectw posiada lekcję zgodną z tekstem LXX.
Dokonując egzegezy tekstu w pierwszej kolejności należy przyjrzeć się dosłownemu znaczeniu cytowanego przez apostoła tekstu, następnie trzeba zwrócić uwagę na Pawłową interpretację tego fragmentu Tory.
W starożytności wykorzystywano woły do obsługi żaren, na których dokonywano wy-kruszania ziarna z kłosów. Woły chodząc w koło, swymi kopytami deptały zebrane zborze i wykruszały z kłosów ziarna. Starożytne świadectwa, między innymi Pwt 25,4, ukazują, że wołom pracującym przy żarnach wiązano pyski, bądź nakładano na nie niewielkie ku-bły, przywiązując do poroża. Takie zabiegi miały uniemożliwić zwierzęciu zatrzymywanie się i zjadanie zboża, po którym chodziły41.
Wydaje się, że dość istotny dla Pawłowej egzegezy Pwt 25,4 jest oryginalny kontekst, który poprzedza ten wiersz. W Pwt 24,14-15, pojawia się bowiem prawo dotyczące obo-wiązku wynagrodzenia robotnika za jego pracę: „Nie czyń krzywdy najemnikowi, biedako-wi i ubogiemu z twoich braci albo z obcych przybyszów, którzy są w twojej ziemi, w twoich bramach. W tym samym dniu, kiedy wykonał swoją pracę, dasz mu jego zapłatę, przed zachodem słońca […]”. Kontekst zastosowania wypowiedzi jest więc u Pawła analogicz-ny. Egzegeza tekstu o młócącym wole nabiera bowiem wymiaru antropologicznego, co też znajduje się w zgodzie rabiniczną tradycją interpretacyjną dotyczącą tego fragmentu42. Apostoł utrzymuje więc, że tak jak woły mogą korzystać z tego, przy czym pracują, tak i ludzie, którzy pracują w służbie Ewangelii mają prawo do korzystania z dóbr tych, którym służą. Twierdzenie, podane w formie pytania retorycznego („Czy Bóg mówi to ze względu na woły?”), uzasadnia następnie prawem biblijnym, które już stricte koncentruje się na służbie Bożej.
Drugi z starotestamentowych wątków, na który powołuje się apostoł Paweł, nie stanowi cytatu biblijnego, ale poruszony przez apostoła temat występuje w wielu miejscach Pięcio-księgu (np. Kpł 27,30-32; Lb 18,8nn)43. Paweł wskazuje tu na powszechną zasadę w nim zawartą. „Czyż nie wiecie, że ci, którzy trudzą się około ofiar, żywią się ze świątyni, a ci, którzy posługują przy ołtarzu, mają udział w [ofiarach] ołtarza?44” (9,13). Paweł nawiązu-je tutaj do starotestamentowego prawa utrzymania Lewitów. Grupa ta, choć pozbawiona działu w ziemi Kanaan, miała być utrzymywana przez pozostałe pokolenia Izraela z darów i dziesięcin. Fragment z Lb 18,8-9 traktuje o udziale w ofiarach, które były składane dla
41 Zob. The Seventh-day Adventist Bible Commentary, t. I, red. F.D. NICHOL, Hargerstown 31978, s. 1041.
42 Zob. StrBill III, s. 385.
43 Zob. A. GRZEŚKOWIAK, Dziesięciny w Starym Testamencie i judaizmie, [w:] Biuletyn Diecezji Wschodniej KADS, 1 (2012), red. Z. MAKAREWICZ, s. 1-14.
44 Ouvk oi;date o[ti oi` ta. i`era. evrgazo,menoi Îta.Ð evk tou/ i`erou/ evsqi,ousin( oi` tw/| qusiasthri,w| paredreu,ontej tw/| qusiasthri,w| summeri,zontaiÈ
Rodzajnik określony, który występuje w tekście w nawiasie kwadratowym, jest pominięty przez wiele liczących się świdectw tekstu: P46, A, C, D2, Ψ, 33, 1881, niektóre przekłady starożytne i przez Ambrozjastera. Jednakże lekcję tą wspiera równie wiele ważnych manuskryptów, m. in.: א, B, D*, F, G, niektóre kodeksy minuskułowe oraz przekłady łacińskie i koptyjskie. W oparciu o kryteria zewnętrzne i wewnętrzne, trudno określić pierwszeństwo lekcji, dlatego też, podążając za N-A27, pozostawiamy ta. w nawiasie kwadratowym.
12 Adam Grześkowiak
Jahwe: „I przemówił Jahwe do Aarona: Oto Ja oddałem tobie to, co należy zachować z moich darów ofiarnych. Ze wszystkich świętych darów synów izraelskich tobie oraz twoim synom oddałem je jako dział według wieczystego prawa. To będzie do ciebie należeć z rzeczy przenajświętszych, które nie zostaną spalone: wszystkie ich dary ofiarne, ofiary z pokarmów i ofiary za grzech, i ofiary pokutne, jakie mi będą składać. Jako rzeczy przenaj-świętsze należeć będą do ciebie i do twoich synów”.
Dalsze fragmenty tego samego rozdziału odnoszą się do udziału w dziesięcinach skła-danych przez Izraelitów. „Oto oddaję Lewitom jako dziedzictwo wszystkie dziesięciny skła-dane przez Izraelitów w zamian za służbę, jaką pełnią w Namiocie Zgromadzenia. […] To jest prawo wiekuiste dla waszych potomków: Lewici nie będą posiadali żadnego dziedzic-twa pośród Izraelitów, lecz dałem im jako dziedzictwo dziesięciny, które Izraelici przyno-szą Panu w ofierze. Dlatego też o nich powiedziałem, że nie otrzymają dziedzictwa pośród Izraelitów” (Lb 18,21.24).
Zarówno fragmenty dotyczące działu w ofiarach ołtarza, jak i prawie dziesięciny, sta-nowią rozporządzenia dotyczące sposobu utrzymania ludzi, których Bóg powołał do spra-wowania Jego służby45. Prawo kapłańskie przekazuje świadectwo, iż w Izraelu traktowano dziesiątą część płodów ziemi oraz zwierząt, jako własność Boga (np. Kpł 10,12-15; 27,30-33). Według przytoczonego powyżej fragmentu z Lb 18, wszystkie dziesięciny (rfe[]m;-lK'), które składali Izraelici, zostały oddane przez Boga Lewitom, którzy nie posiadali własnego dziedzictwa w ziemi. Zgodnie z rozporządzeniem Jahwe, dziesięcina ta miała być składana plemieniu Lewiego, ci zaś oddawali dziesięcinę z tego, co otrzymywali, przekazując ją kapłanom (rodowi Aarona)46. Tym sposobem w Izraelu utrzymywane było całe plemię oddzielone dla pełnienia służby Bożej.
Te dwa elementy osadzone w Torze stanowią więc dla apostoła biblijny argument doty-czący utrzymania sług Ewangelii. Starotestamentowy system utrzymania kapłanów, sta-nowi więc dla apostoła model, w oparciu o który wyprowadza tezę o prawie do utrzymania dla tych, którzy zostali powołani przez Boga do zwiastowania Dobrej Nowiny o zmar-twychwstałym Chrystusie. W w. 14, odwołując się do autorytetu Pana, Paweł podaje pra-wo, które powinno być respektowane i praktykowane w Kościele: „Tak też i Pan ustanowił tym, którzy głoszą Ewangelię, ażeby z Ewangelii żyli47”. Apostoł przypomina wprawdzie Koryntianom, że będąc pośród nich nie korzystał z ich dóbr, aby dla nikogo nie stać się powodem zgorszenia (9,12). Pomimo tego jednak podkreśla, że służba w dziele Ewangelii daje tak jemu, jak i innym apostołom, pewne prawa. Choć on sam, jak stwierdza: „nie ko-rzystał z praw, jakie mi daje Ewangelia48” (9,18b). Utrzymanie apostołów przez Kościoły stanowi więc prawo Nowego Testamentu. Niezwykle ważnych spostrzeżeń dotyczących prawa do utrzymania, które wypływają z Pawłowej argumentacji w oparciu o teksty Pra-wa, dostarczają analizy prowadzone z uwzględnieniem hermeneutyki stosowanej przez apostoła.
W jednostce tej, jak już wskazano powyżej, Paweł dwukrotnie odwołuje się do Tory. W pierwszym przypadku wykorzystuje cytat z Pwt, w drugim, nawiązuje do starotestamen-towego prawa utrzymania kapłanów.
45 Zob. R.B. ALLEN, rf[, TWOT, s. 703.
46 Zob. J. DUDZIAK, Dziesięcina, EK IV, kol. 600.
47 Ou[twj kai. o` ku,rioj die,taxen toi/j to. euvagge,lion katagge,llousin evk tou/ euvaggeli,ou zh/nÅ
48 Ti,j ou=n moi, evstin o` misqo,jÈ i[na euvaggelizo,menoj avda,panon qh,sw to. euvagge,lion eivj to. mh. katacrh,sasqai th/| evxousi,a| mou evn tw/| euvaggeli,w|Å
Dziesięcina w Kościele apostolskim w świetle 1 Kor 9,1-18 13
Wielu komentatorów 1 Kor jest zdania, że apostoł Paweł w 1 Kor 9,10, w którym znaj-duje się cytat z Pwt 25,4, dokonuje alegorycznej interpretacji prawa dotyczącego wołów49. Takiemu poglądowi należy postawić jednak szereg zarzutów. Po pierwsze, w żadnym miejscu Corpus Paulinum nie występuje interpretacja alegoryczna. Nawet w Ga 4,24, gdzie apostoł używa terminu avllhgore,w – allēgoreō w kontekście interpretacji historii Abrahama, mamy do czynienia nie z alegorezą, ale właściwą dla Pawła interpretacją typo-logiczną50. Określanie typologii mianem alegorezy nie jest nazbyt szczęśliwe. Właściwa interpretacja alegoryczna charakteryzuje się bowiem ufilozoficznieniem tekstu, zarzucając dosłowne, czy też historyczne znaczenie tekstu. Typologia nadaje natomiast osobom, lub wydarzeniom przeszłym, wymiar typu, który w późniejszym czasie zostaje urzeczywist-niony. W tym sensie historyczny typ posiada swój wymiar proroczy, wskazuje bowiem na przyszłą rzeczywistość.
Jednak jeśli mowa o Pawłowej interpretacji tekstu o prawie wołów, to w 1 Kor wiersz ten nie posiada również wymiaru typologicznego. Dla apostoła woły nie stanowią bowiem typu na apostołów, żarna służby Ewangelii, a zborze utrzymania przysługującego aposto-łom. Z całym przekonaniem należy stwierdzić, że cytat z Pwt posiada u Pawła wymiar dosłowny51. Kluczem dla uchwycenia Pawłowej interpretacji tego tekstu i funkcji, którą spełnia w jego argumentacji, jest hermeneutyka rabiniczna. M. Rosik, omawiając ww. 9-10: „Napisane jest właśnie w Prawie Mojżesza. Nie zawiążesz pyska wołowi młócącemu. Czyż o woły troszczy się Bóg, czy też powiedział to przede wszystkim ze względu na nas?”, wskazuje, że apostoł Paweł odwołuje się tutaj do rabinicznego wnioskowania rmwxw lq – qal wa-ḥomer. W oparciu o Pwt 25,4 wyciąga wnioski według zasady od mniejszego do większego, pierwszej z siedmiu twdm – midot Hillela52. Wykorzystując fragment z Pwt apostoł Paweł stwierdza, że jeżeli woły mają prawo do korzystania z dóbr, przy których pracują, to tym bardziej prawo to powinno znajdować zastosowanie względem człowieka. J. Czerski, w swym komentarzu do 1 Kor, sugeruje, że w. 9. należałoby oddać następująco: „Czy Bogu zależy [tylko] na wołach? Czy nie mówi [tego tym bardziej] ze względu na nas?”53. Tekst Pwt 25,4 jest więc przez Pawła interpretowany dosłownie, stanowiąc bazę dla wnioskowania a minore ad maius.
Dalsza argumentacja Pawła dostarcza kolejnych przykładów wykorzystania rabiniczne-go warsztatu egzegetycznego. W przypadku uzasadniania prawa apostolskiego prawem kapłańskim, apostoł stosuje zasadę dxa bwtkm ba !ynb – binjan ab mi-katub echad –stworzenie zasady ogólnej na podstawie jednego przypadku. W 2. punkcie niniejszego opracowania wskazano, że zasada ta może być wykorzystywana na dwa różne sposoby. Pierwszy wariant zastosowania dxa bwtkm ba !ynb – binjan ab mi-katub echad polega na tworzeniu ogólnej zasady na podstawie jednego specyficznego przypadku. Na jego przy-kładzie wyprowadza się następnie regułę o charakterze ogólnym, która znajduje zastoso-wanie dla całej kategorii faktów. Drugi sposób, czy też drugi wariant tworzenia zasady
49 Zob. D.-A. KOCH, Schrift als Zeuge des Evangeliums: Untersuchungen zur Verwendung und zum Verständnis der Schrift bei Paulus (BHTh 69), Tübingen 1986, s. 203n.
50 Zob. P.N. TARAZI, Galatians: A Commentary (OBS), Crestwood 21999, s. 243.
51 Zob. D. INSTONE-BREWER, 1 Corinthians 9,9-11. A Literal Interpretation of “Do Not Muzzle the Ox”, NTS 38/4 (1992), s. 544-556; W.C. KAISER, JR., The Current Crisis in Exegesis and the Apostolic Use of Deuteronomy 25:4 in 1 Corinthians 9:8-10, JETS 21/1 (1978), s. 3-18.
52 Zob. M. ROSIK, Pierwszy List do Koryntian, s. 300.
53 J. CZERSKI, Pierwszy List do Koryntian, s. 465.
14 Adam Grześkowiak
ogólnej na podstawie jednego przypadku, polega na rozszerzeniu praw dotyczących specy-ficznie jednego zespołu faktów na inne fakty54. Dla ilustracji tego wariantu wykorzystano przykład dotyczący sposobu obchodów święta Paschy. Odnośnie tego wskazano, iż trady-cja talmudyczna kreuje zasadę ogólną, która odnosi się do wszystkich innych świąt i obo-wiązujących w trakcie ich trwania zakazów i nakazów, jak ten, który w Wj 12,16 odnosi się do przygotowania pożywienia55.
Dokładnie z tego typu wykorzystaniem metody dxa bwtkm ba !ynb – binjan ab mi-katub echad spotykamy się w 1 Kor 9,13n. W przypadku argumentacji zawartej w tychże wersetach, apostoł nie przywołuje cytatu biblijnego, argumentuje jednak w oparciu o zasa-dę dotyczącą utrzymania kapłanów. W perspektywie należy mieć ciągle, iż opiera się na Torze Mojżesza (9,8b i 9a). Apostoł wnioskuje więc w oparciu o jedną kategorię praw, mianowicie reguły przypisane służbie kapłańskiej. Pismo dostarcza informacji, iż podsta-wą utrzymania kapłanów był udział w ofiarach ołtarza oraz system dziesięcin. Zwrócenie uwagi na wykorzystania przez apostoła tejże metody w uzasadnieniu prawa apostołów do utrzymania przez Kościół, implikuje niezwykle istotne wnioski. Biorąc pod uwagę jego sposób egzegezy, można przyjąć, że z kategorii praw dotyczących utrzymania kapłanów, Paweł wyprowadza zasadę dotyczącą sposobu finansowania sług Nowego Przymierza. Wydaje się, że niniejsza egzegeza prawa kapłańskiego, w perspektywie hermeneutyki, rabinicznego sposobu myślenia i wyciągania wniosków, wskazuje, że starotestamentowy system utrzymania kapłanów, apostoł przekłada na prawo, które ma stać się podstawą spo-sobu utrzymania apostołów. Skoro więc w rzeczywistości Nowego Testamentu, nie istnieje już więcej coś takiego jak ofiary ze zwierząt, pokarmów, czy napojów, zasadą kapłańską, która ciągle może znaleźć swoje zastosowanie jest dziesięcina. Wnioski te są o tyle istotne, gdy zwrócimy uwagę, na fakt, że w apostolskim okresie tworzenia się struktur Kościoła, nie znajdujemy żadnego świadectwa dotyczącego stałego sposobu finansowania sług Ewangelii. Dzieje Apostolskie oraz listy nowotestamentowe, ukazują, że w Kościele sto-sowano różnego rodzaju systemy finansowania działalności Kościoła. Przeznaczano na to całe majątki, tworząc kolektyw, z którego wspierano każdego według potrzeby (Dz 4,34-35). Partykularne wspólnoty wspierały działalność wybranych apostołów (Flp 4,15-18; Dz 18,5). W 1 Kor znajdujemy również świadectwa, że Kościoły Galacji, Małej Azji, Mace-donii, Achai, wspierały Kościoły Palestyny, które znajdowały się w kryzysie (1 Kor 16,1-4). W tym przypadku wsparciem finansowym zapewne byli objęci tak zwykli członkowie Kościołów, jak i służący w nich apostołowie i słudzy Słowa. Można przyjąć więc, że Pa-weł, wnioskując w oparciu zasadę dxa bwtkm ba !ynb – binjan ab mi-katub echad, podaje sposób, w jaki należałoby w Kościele finansować ludzi, poświęconych głoszeniu Ewan-gelii. Starotestamentowe prawo do utrzymania kapłanów, staje się dla niego podstawą dla utworzenia „halachy” regulującej finansowanie „Lewitów” Nowego Testamentu. Warto mieć także na uwadze, że w czasach, w których Paweł kieruje te słowa do Koryntian, w Izraelu ciągle funkcjonuje system kapłański, utrzymywany z darów ofiarnych i dziesięcin składanych przez Żydów. Apostoł Paweł, jako faryzeusz, przez szereg lat swego życia funkcjonował w tym systemie i nie był mu znany wyłącznie z zapisów Tory, ale z wielo-
54 Zob. M. ROSIK – I. RAPOPORT, Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej…, dz. cyt., s. 189.
55 Tamże, s. 190.
Dziesięcina w Kościele apostolskim w świetle 1 Kor 9,1-18 15
letniego własnego doświadczenia56. System prawny finansowania Lewitów, w perspekty-wie zastosowanej hermeneutyki, staje się więc prawem, które apostoł przenosi na Kościół.
Dodać należy również, że w przypadku 1 Kor 9,1-27 zastosowanie rabinicznej metodo-logii interpretacyjnej jest adekwatne względem praktyki stosowania metod w szkole fary-zejskiej. Zdaniem D. Daube, hermeneutyka Hillela miała umożliwić biblijne umocowanie już funkcjonującej i praktykowanej halachy i często w takim właśnie kontekście była sto-sowana. Osadzenie przez Pawła prawa apostolatu w tekście Tory, również odnosiło się do już funkcjonującej wczesnochrześcijańskiej praktyki („[…] jak to czynią pozostali aposto-łowie oraz bracia Pańscy i Kefas” [9,5]). Apostoł umocowuje więc praktykę utrzymania apostołów przez Kościoły w prawie biblijnym, które odnosiło się do izraelskich kapłanów.
W ramach perykopy 9,1-27 Paweł wykorzystuje zatem dwie z siedmiu reguł Hillela, zasadę 1. i 3. Jak już wspomniano w 2. punkcie artykułu, uzasadnianie danego tematu przy wykorzystaniu różnych metod interpretacyjnych, miało na celu umocnić zasadność propo-nowanych rozwiązań. Jest to więc typowy sposób tworzenia halachy przez rabinów.
Tak więc, analizowaną tutaj jednostkę 1 Kor, w której apostoł w oparciu o teksty i pra-wa Tory uzasadnia prawo apostołów do utrzymania przez Kościoły, można określić mia-nem midraszu halachicznego. Zarówno wykorzystany materiał, jak i sama egzegeza, mają bowiem wymiar prawny57.
Podsumowanie
Krótka prezentacja egzegezy 1 Kor 9,1-18, której dokonano w perspektywie metod egzegezy rabinicznej, ukazuje, że teologiczny wątek perykopy jest głęboko zakorzeniony w Pawłowej lekturze świętych Pism Izraela. Widać także, że teologia Pawła jest w znacznym stopniu warunkowana wcześniejszą hermeneutyką judaistyczną, zgodną z wzorcami stosowanymi w szkołach faryzejskich.
Z powyższego wynika więc, że kształt Pawłowej teologii jest w bardzo dużym stopniu uwarunkowany podstawami hermeneutycznymi, które przyjął w okresie, kiedy studiował w szkole Gamaliela. Nie chodzi tu jednak o teologię adaptację teologii rabinicznej. Na uwadze należy mieć bowiem ten fakt, że Chrystus stanowi pryzmat Pawłowej teologii i to zdecydowanie odróżnia go od ówczesnych teologów żydowskich. Chodzi tutaj raczej o to, że sposób, metoda uprawiania egzegezy oraz teologii są zgodne z wzorcami ówczesnej hermeneutyki żydowskiej.
Biorąc jednak pod uwagę sam temat opracowania, a więc funkcjonowanie dziesięciny w Kościele apostolskim, należy stwierdzić, że perykopa 1 Kor 9,1-18 jest niewątpliwie najważniejszym tekstem Nowego Testamentu, który wskazuje na jej znaczenie dla pierw-szego Kościoła. Teksty ewangeliczne, traktujące na ten temat, nie są w tym względzie nazbyt pomocne, gdyż opisują de facto „stary porządek”, a więc jej funkcjonowanie w judaizmie. Pozytywne wypowiedzi Jezusa, czy praktyka opisana na karatach ewangelii,
56 Pierwszym krokiem na drodze do faryzeizmu było skrupulatne składanie dziesięciny z wszystkiego, co kupował, sprzedawał i spożywał adept. W traktacie m. Maas. 1,1 stwierdza się: „Ogólna podstawa dotycząca dziesięciny: wszystko co jest jedzeniem, co jest uprawiane i co wyrasta z ziemi jest poddane prawu dziesięciny”. Zob. np. W. RAKOCY, Faryzeusze. Historia – Ewangelie (Jak rozumieć Pismo Święte 13), Lublin 2002, s. 84nn.
57 Zob. P.J. TOMSON, Paul and the Jewish Law: Halakha in the Letters of the Apostle to the Gentiles (CRINT 3/1), Assen – Maastricht – Minneapolis 1990, s. 187-220.
16 Adam Grześkowiak
odnoszą się ciągle do jej wymiaru w obszarze kultu Izraela, z ciągle funkcjonującą Świątynią i systemem kapłańskim. Śmierć Chrystusa na krzyżu stanowi jednak przełomowy moment w historii religii (początek definitywnego rozejścia się Kościoła i Synagogi), któ-ry z perspektywy Nowego Testamentu łączy się zakończeniem roli, którą do tej pory pełniła Świątynia. Rodzi się zatem naturalne pytanie, czy dziesięcina ma swoje znaczenie dla Kościoła, w którym, jak pisał apostoł Piotr, mamy do czynienia z powszechnym kapłań-stwem wszystkich wierzących? 1 Kor 9,1-18 wyraźnie wskazuje, że starotestamentowy system utrzymania kapłanów, posłużył jako model dla rozwiązania problemu utrzymania sług Ewangelii w Kościele apostolskim. Biorąc pod uwagę halachiczny (prawny) wymiar midraszu, który stanowi ta perykopa, możemy z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że Paweł traktuje dziesięcinę jako prawo, które obejmuje lud Nowego Przymierza. Bowiem: „Tak Pan ustanowił tym, którzy głoszą Ewangelię, ażeby z Ewangelii żyli”.
Bibliografia
1. BASTA P., Paul and the gezerah shawah: A Judaic Method in the Service of Justifi-cation by Faith, [w:] Paul’s Jewish Matrix (BD 2), red. T.G. CASEY – J. TAYLOR, Roma 2011, s. 123-165;
2. BONSIRVEN J., Exégèse rabbinique et exégèse paulinienne (Bibliothèque de Théol-gie Historique), Paris 1939;
3. BREWER D.I., Techniques and Assumptions in Jewish Exegesis before 70 CE (TSAJ 30), Tübingen 1992;
4. CZERSKI J., Pierwszy List do Koryntian (Bibliotheca Biblica), Wrocław 2009;
5. DAUBE D., Rabbinic Methods of Interpretation and Hellenistic Rhetoric, HUCA 22 (1949), s. 239-264;
6. DOHMEN C. – STEMBERGER G., Hermeneutyka Biblii żydowskiej i Starego Testa-mentu, Kraków 2008;
7. FINDLAY G.G., First Epistle to the Corinthians (Expositor’s Greek Testament), London 1900;
8. GNILKA J., Paweł z Tarsu. Apostoł i świadek, Kraków 2001;
9. GRZEŚKOWIAK A., Dziesięciny w Starym Testamencie i judaizmie, [w:] Biuletyn Diecezji Wschodniej KADS, 1 (2012), red. Z. MAKAREWICZ, s. 1-14;
10. INSTONE-BREWER D., 1 Corinthians 9,9-11. A Literal Interpretation of “Do Not Muzzle the Ox”, NTS 38/4 (1992), s. 544-556;
11. JACOBS L., Studies in Talmudic Logic and Methodology, London 1961;
12. KAISER W.C. JR., The Current Crisis in Exegesis and the Apostolic Use of Deuter-onomy 25:4 in 1 Corinthians 9:8-10, JETS 21/1 (1978), s. 3-18;
13. KOCH D.-A., Schrift als Zeuge des Evangeliums: Untersuchungen zur Verwendung und zum Verständnis der Schrift bei Paulus (BHTh 69), Tübingen 1986;
14. MAURER C., Der Schluß ‘a minore ad maius’ als Element paulinischer Theologie, ThLZ 85 (1960), s. 149-152;
15. Mekilta de-Rabbi Ishmael, t. I, red. J.Z. LAUTERBACH, Philadelphia 1949;
16. METZGER B.M., A Textual Commentary on the Greek New Testament, Stuttgart 21994;
17. MEYNET R., Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej (MT 30), Kraków 2001;
Dziesięcina w Kościele apostolskim w świetle 1 Kor 9,1-18 17
18. MĘDALA S., Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej (BZ.TNT I), Kra-ków 1994;
19. MÜLLER H., Der rabbinische Qal-Wachomer-Schluß in paulinischer Typologie, ZNW 58 (1967), s. 73-92;
20. RAKOCY W., Elementy argumentacji rabinackiej w Rz 9,6-29, CT 63/3 (1993), s. 97-102;
21. RAKOCY W., Faryzeusze. Historia – Ewangelie (Jak rozumieć Pismo Święte 13), Lublin 2002;
22. ROSIK M., Pierwszy List do Koryntian (NKB VII), Częstochowa 2009;
23. ROSIK M. – RAPOPORT I., Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego (Bibliotheca Biblica), Wrocław 2009;
24. SCHWARTZ A., Die Hermeneutische Analogie in der Talmudischen Literatur, Vien-na 1897;
25. The Seventh-day Adventist Bible Commentary, t. I, red. F.D. NICHOL, Hargerstown 31978;
26. SONG C., Reading Romans as a Diatribe (SBL 59), New York 2004;
27. STOWERS S.K., The Diatribe and Paul’s Letter to the Romans (SBL.DS 57), Chicho 1981;
28. STRACK M.L. – BILLERBECK P., Kommentar zum Neuen Testament aus Talmud und Midrasch, I-IV, München 41965;
29. STRACK H. – STEMBERGER G., Introduction to the Talmud and Midrash, Minneap-olis 21992;
30. A Symposium On Biblical Hermeneutics, red. G.M. HYDE, Washington 1974;
31. TARAZI P.N., Galatians: A Commentary (OBS), Crestwood 21999;
32. THISELTON A.C., The First Epistle to the Corinthians (NIGTC), Grand Rapids 2000;
33. TOMSON P.J., Paul and the Jewish Law: Halakha in the Letters of the Apostle to the Gentiles (CRINT 3/1), Assen – Maastricht – Minneapolis 1990;
34. TOWNER W.S., Hermeneutical Systems of Hillel and the Tannaim: A Fresh Look, HUCA 53 (1983), s. 101-135;
35. Wstęp ogólny do Pisma Świętego, red. J. SZLAGA, Poznań – Warszawa 1986;
36. ZEITLIN S., Hillel and the Hermeneutic Rules, JQR.MS 54 (1963-1964), s. 161-173.